Rıza Gürler Akgün*
MÖ 9. yüzyıl ortalarında Doğu Anadolu coğrafyasında birinci kere merkezi bir idare sistemi kurmayı başarabilen ve en az 200 yıl bölgenin tek hakimi olan Urartu Krallığı’nın yıkılışı, ilgi çeken ve bilinmeyenleri bilinenlerinden fazla olan bir husustur. Bunun esas nedeni, yıkılış süreci ile ilgili yazılı bilgilerin azlığıdır. Münasebetiyle yıkılışa ait birçok sorunun yanıtı net değildir. Örneğin, yıkılışın aşikâr bir bölgeden başlayarak öteki bölgelere sıçramasıyla mı yoksa topyekûn olarak tıpkı vakitte mı gerçekleştiği meçhuldür. Bunun yanı sıra Urartu merkezlerinde görülen büyük yangınlardan sonra devletin ve kraliyet ailesinin devam edip etmediği, krallığın son periyotlarına ilişkin kimi kil tabletler üzerinde ve mühür baskılarında isimleri geçen Rusa, Sarduri üzere bireylerin nitekim kraliyet ailesinden gelen bir kral olup olmadıkları cevap bekleyen sorulardan yalnızca birkaçıdır.
MÖ 7. yüzyılda, doğuda Urmiye Gölü Havzası’ndan batıda Fırat’a, kuzeyde Kafkaslardan güneyde Toros Dağları’na kadar geniş bir coğrafyaya hükmeden Urartu Krallığı’nın etrafında yeni siyasi oluşumlar belirmeye başlamıştı. İran bölgesinde Medler ve Persler, Mezopotamya’da ise Babil giderek güçleniyordu. Ayrıyeten İskit ve Kimmer üzere göçebe toplumların Önasya’daki aktiflikleri artmıştı. Tüm bulguların gösterdiği üzere MÖ 7. yüzyıl ve devamındaki 6. yüzyıl, Önasya dünyasının siyasal ve kültürel geleceğini şekillendiren, tesirleri günümüze kadar uzanan bir dönüm noktası olarak karşımıza çıkar.
Urartu Krallığı, MÖ 8. yüzyılın ortalarında Asur yazıtlarının da kelam ettiği üzere göçebe toplumların göç dalgasıyla karşılaştı. Hem I. Rusa hem de oğlu II. Argişti, Kimmerlere karşı ağır mağlubiyetler alarak sıkıntı duruma düştüler. Kimmerler, II. Argişti devrinde Urartu ülkesinin batısında ve Asur ile Urartu ortasında tampon bölge olan Şubria bölgesi civarında yaşamaya başlamışlardı. Birçok aşiretin askeri ve ekonomik olarak desteklediği yahut tahminen de desteklemeye mecbur kaldığı Urartu Krallığı topraklarına, içlerinde savaşçı atlı kümelerin da olduğu göçebe topluluklar tarafından yerleşilmesi, Urartu hudutları içinde yaşayan güçlü aşiretler ile krallık ortasındaki askeri, ekonomik ve toplumsal dengeyi bozmuş olmalıydı.
YIKIMDAN KAÇIŞ EFORU: YENİ İNŞA VE NÜFUS POLİTİKASI
Devletler, büyük ve kapsamlı inşa faaliyetlerini, en güçlü devirlerinde gerçekleştirdikleri üzere tarihte de birçok örneği olduğu üzere yıkılış süreçlerinde de yapabilmektedirler. Bu usul, devletin yaklaştığı berbat sonu, idaresi altında yaşayan halk ile rakip devletlerden en azından muhakkak bir müddet gizlemek yahut geciktirmek, devlet yapısının hala güçlü olduğunu göstermek maksadıyla kullanılan değerli bir propaganda gereci olmuştur.
MÖ. 7. yüzyılın güçlü koşullarında Urartu tahtına, yazılı kaynaklarda Argişti oğlu Rusa olarak bilinen güçlü bir kral geçmişti. Rusa, Urartu Krallığı’nın içinde bulunduğu bu güç durumu aşmanın yollarını detaylı olarak düşünmüş olmalıydı. Zira günümüze ulaşan yazıt ve arkeolojik kalıntılar Rusa’nın, neredeyse 40 yıl yönettiği Urartu Krallığı’nın makûs talihini değiştirmek için birbirinden farklı alanlarda ağır bir çalışma yaptığını gösterir. Bu çalışmalardan birincisi, farklı coğrafya yahut ülkelere düzenlediği askeri seferlerle zorla göç ettirdiği nitelikli insan gücünü başta Van Gölü Havzası olmak üzere Urartu Krallığı’nın farklı yerlerinde zarurî yerleşime tabi tutmasıdır. Buradaki maksat, yeni bir iktisat ve inşa siyaseti ile krallığın gücünü ispat etme ve olasılıkla krallığın aşiretlerden temin ettiği insan gücünü en aza indirerek aşiretlere bağımlılık durumunu ortadan kaldırmak isteği olmalıdır.
Şimdiye kadar ele geçen Argişti oğlu Rusa periyodu yazıtlarında, daha evvelki Urartu hükümdarlarının tersine askeri seferlerden daha az kelam edilir. Daha çok, inşa ve imar faaliyetleri anlatılır. Yazıtlarda anlatılan inşa ve imar faaliyetleri arkeolojik datalarla de desteklenmiştir. Van Gölü Havzası’nda Ayanis ve Kef Kalesi, Aras Havzası’nda Karmir Blur, Kuzeybatı İran’da ise Bastam kenti Argişti oğlu Rusa devrinde kurulmuştur. Bu kentler, evvelki Urartu hükümdarlarının kurmuş oldukları kentlere oranla çok daha geniş alanlara yayılırlar. Bilhassa sitadellerin (iç kale) eteklerindeki aşağı kentlerin büyüklüğü nüfusun ağır olduğunu gösterir.
Argişti oğlu Rusa periyodunun bu ağır inşa ve imar faaliyetleri olasılıkla beraberinde krallığın üzerine büyük bir yük getirmiştir. Bu kentlerin inşa edilmesi ve sonrasında buranın yerleşik nüfusunu oluşturmaları için diğer ülkelerden getirilen insanların barınma, beslenme, güvenlik üzere muhtaçlıkları ortaya çıkmış olmalıdır. Bilhassa Urartu ülkesindeki tarım alanlarının kısıtlı olduğu düşünülürse, kalabalıklaşan bu kentlerde yaşayan insanların besin gereksinimini karşılamak hakikaten büyük bir sorun olmalıydı. Üstelik bu periyotta kuraklık, doğal afet, salgın, sistemsiz göç üzere durumların ortaya çıkmış olabileceğini de hesaba kattığımızda bu inşa ve nüfus siyasetinin diğer sıkıntıları da beraberinde getirdiği anlaşılır. Krallığı daha güçlü kılma ve yıkımdan uzak tutma ismine Rusa’nın göstermiş olduğu bu büyük gayret, tahminen de krallığın yıkılışını daha da hızlandırmıştı…
Nüfus ve inşa siyasetlerinin Urartu Krallığı’nı yıkımdan kurtaramadığını yazıtlar ve arkeolojik kalıntılar sayesinde çok net anlıyoruz. Zira hem Argişti oğlu Rusa devrinde hem de ondan evvelki hükümdarlar devrinde kurulan kentlerde son yazıt ve mühürler daima onun adınadır. Çabucak her yerde hükümdarı depolar onun mührüyle kapatılmış, sahiplik bildiren son çivi yazılı eserler onun ismine yazılmıştır. Elimizdeki datalara nazaran Argişti oğlu Rusa, Urartu Krallığı’nda kent kurduğu bilinen en son hükümdardır ve bu hükümdardan sonra kent kuran bir kral ismine şimdi rastlanmamıştır.
Bir istisna olarak, Urartu’da yazıtların sustuğu bu anda, MÖ 643 yılına tarihlenen bir Asur yazılı evrakında İštar-dûri (Sarduri) isimli bir Urartu hükümdarının varlığından kelam edilir. Neredeyse tüm Urartu kentlerinin Argişti oğlu Rusa devrinde yıkıldığı bilgisi göz önüne alındığında bu kişinin Urartu merkezi otoritesini elinde tutan bir kral olmadığı söylenebilir. Urartu Krallığı’nın kurulmasından evvel Doğu Anadolu’daki bütün aşiret reislerinin, beyefendilerin ve lokal toplulukların başındaki şahısların bile Asur yazıtlarında kral olarak tanımlandığını biliyoruz. Bu nedenle ismi geçen Sarduri’nin ya Argişti oğlu Rusa periyodu yöneticilerinden biri olduğu ya da Urartu Krallığı’nın merkezi otoritesinin çökmesinden sonra varlığını sürdüren bir hanedan üyesi olduğu düşünülebilir.
KENTLERİ TERK EDİŞ: KAPILAR KAPANIYOR, KALELER YANIYOR
Urartu kentlerinin yıkım katmanları, bu devri anlamamız konusunda bize yazılı kayıtlardan daha fazla yardımcı olmaktadır. Urartu merkezlerinde yapılan araştırma ve incelemeler birden fazla yerleşimin bir yangınla son bulduğunu gösteren ispatlar sunar. Bu yangınlar bilhassa kentlerin sitadellerini etkilemiştir. Yapıları taşıyan ahşap sütun ve hatılların yanması, yüksek kerpiç duvarlara sahip yapıların çökmesine neden olmuştur. Yangın, kerpiç blokları tuğlaya çevirmiş, büyük bazalt blokların parçalanmasına neden olmuştur. Bu da yangının şiddetini gösterir. Lakin farklı bir halde kimi Urartu kentlerinin aşağı yerleşmelerinde gerçekleştirilen arkeolojik hafriyat çalışmalarında, sitadellerin bilakis buralardaki yapıların yakılarak yıkıldığına dair net izlerle karşılaşılmamıştır. Bu kıymetli detay, sitadellere ait yıkımın niteliği hakkında bir fikir veriyor olsa da aşağı kentlerde yapılan arkeolojik kazıların azlığı, buralar hakkında net bilgiler elde etmemizi güçleştirmektedir.
Urartu kentlerindeki yıkım katmanlarında karşımıza çıkan kıymetli bir öteki durum da yangından evvel kapı girişlerinin örülerek köreltilmesidir. Bu, Urartu merkezleri üzerinde bir tehlikenin var olduğunun en kıymetli arkeolojik ispatıdır. Bastam’da kuzey kapı girişinin, Ayanis’te güneydoğu tarafındaki ana kapı girişinin, Armavir Blur’da batı sitadelde yer alan sarayın doğu istikametteki ana girişinin, Yoncatepe’deki konak yapısı ana girişi ve tıpkı periyoda ilişkin aşağı kentteki meskenlerin kapı girişlerinin örülerek köreltildiği görülmüştür.
Kapıların örülmesi elbette büyük bir ordunun sitadele girişini engelleyebilecek nitelikte bir tedbir değildir. Bu durum, tehlikenin Urartu ülkesini istila eden dağınık göçebe kümelerden geldiğinin işareti olabilir. Kalabalık göçebe kümelerin yarattığı bu tehlike, kapıların örülmesi üzere tedbirlerle engellenmeye çalışılmış olmalıydı. Her ne kadar Urartu kentlerinde yaşayan insanların güvenlik kaygılarının nedenlerini ve boyutunu tam olarak bilemiyor olsak da bu durum, terk edildikleri açık olan kentlerin sakinlerinin geri dönüş üzere bir niyetlerinin olduğunu gösteriyor olabilir.
Urartu kentlerindeki terk edilişin en değerli ispatı, bu kadar büyük yangınlardan sonra yıkılan yerleşmelerin içerisinden insan iskeletlerinin çıkmamasıdır. Bir iki istisna dışında Urartu yerleşmelerinde insan iskeleti izine rastlanmaz. Bu da yıkıma sebep olan yangın sırasında yerleşimlerin terk edilmiş olduğunun açık delilidir.
URARTU KRALLIĞI’NI KİMLER YIKTI?
Urartu kentlerindeki terk edilişin en kıymetli ispatı, bu kadar büyük yangınlardan sonra yıkılan yerleşmelerin içerisinden insan iskeletlerinin çıkmamasıdır. Bir iki istisna dışında Urartu yerleşmelerinde insan iskeleti izine rastlanmaz. Bu da yıkıma sebep olan yangın sırasında yerleşimlerin terk edilmiş olduğunun açık delilidir.
Urartu kentlerinin terk edildiğine yönelik bulgular değerlidir. Bu bulgulardan birisi de Urartu merkezlerinde savaş izlerine rastlanmamasıdır. Birçok araştırmacı, kentlerin İskitler tarafından ani bir akınla yahut bir kuşatmayla yıkıldığını öne sürmüştür. Buna ispat olarak da Urartu merkezlerinde bulunmuş olan İskit tipi ok uçları gösterilmiştir. Lakin birçok kentte bu cins ok uçları birkaç taneyi geçmez. Fazla sayıda bulunan yerlerde ise yalnızca aşikâr bir noktada ağırlaştıkları görülür. Buluntu durumları, bunları taarruz yahut kuşatma izi olarak görmek için kâfi değildir. Ölen insanların olmaması, bu insanlara ilişkin olabilecek silahların bulunmaması, ok uçlarının tek başlarına bir mana tabir etmelerini zorlaştırır. Ayrıyeten bu tipteki ok uçlarının Urartu askerleri tarafından da kullanıldığı bilinir. Örneğin, Çavuştepe birinci devir kazılarına ait yayınlarda kimi ok uçlarının kerpiç duvarlara saplı olarak bulunduğu belirtilmişse de bunların kaç tane olduğu ve kentin yıkılmasında ne kadar tesirli olduğu belirtilmemiş ve kentin yıkılmasıyla ilişkilendirilmiştir. Bu durum yalnızca Çavuştepe’de değil çabucak her hafriyatı yapılmış Urartu merkezinde görülür. Salt ok uçları, Urartu merkezlerinin İskit yahut Kimmerler tarafından yağmalandığını kanıtlamaz. Kaldı ki son datalara nazaran çok büyük bir ihtimalle Urartular da mahmuzlu İskit tipi ok ucu kullanmışlardı.
Urartu Krallığı’nın İskitler tarafından yıkılmış olduğu görüşü yanında, Medlerin bu yıkıma neden olmuş olabileceği de araştırmacılar ortasında birçok taraftar bulmuştur. Urartu’nun yıkılışı ile Medlerin ilişkilendirilmesi ise yalnızca Herodot’un yapıtında aktardığı Medler ile Lidyalılar ortasında gerçekleşen savaşın MÖ 585 yılında bir güneş tutulmasıyla son bulmasına dayanır. Araştırmacılar, şayet Medler Anadolu içlerine bu tarihlerde geldiyse, Urartu Krallığı’nı yıkıp bu topraklara ulaşmış olabileceklerini düşünmüştür. MÖ 7. yüzyılın ortalarında tarih sahnesinden çekildiğini düşündüğümüz Urartu Krallığı’nın yıkılışına ait ne yazılı dokümanlarda ne kentlerdeki yıkım katmanlarında Medlere ait rastgele bir bulguya rastlanmaması bu görüşü temelsiz bırakır. MÖ 585 yılı belirsizliklerle dolu Urartu Krallığı yıkılış sürecinin olsa olsa en son tarihi sonu (terminus ante quem) olur.
Tüm bu yabancı topluluklar yanında, Urartu hudutları içinde yaşayan ve krallığın zayıflığından istifade ederek idareye isyan eden yerli halklar da devletin son bulmasında rol oynamış olabilir. Bilhassa kentlerin yakılması ve bir daha hiç kullanılmaması, devlet elinde şekillenen hükümdarı sanat ve mimarlık anlayışının büyük oranda ortadan kalkması, krallığa karşı toplumsal bir başkaldırının işareti olarak düşünülebilir.
YIKILIŞ SÜRECİNDE KENTLERİN DURUMU
Urartu merkezlerindeki hafriyatlarda ortaya çıkan değerli bir bulgu ise depolardaki pithoslar üzerinde yer alan mühür baskılarında yalnızca Argişti oğlu Rusa isminin okunmasıdır. İsmi geçen hükümdara ilişkin en çok mühür baskısı ise Bastam’da bulunmuştur. Keza Ayanis’te Argişti oğlu Rusa sonrasındaki rastgele bir hükümdara ilişkin buluntu yoktur. Bu durum kentlerin son bulduğu devrin Argişti oğlu Rusa devri olduğunu büyük oranda deliller.
Rusa’nın Van Gölü Havzası’nda kurduğu kentlerden Ayanis ve Kef Kalesi, MÖ 7. yüzyılın ortalarına hakikat emsal biçimde yıkılmış ve Urartular tarafından tekrar iskân edilmemiştir. Daha eski olarak Minua’nın kurduğu kentlerden Üst Anzaf ve II. Sarduri’nin kurduğu Çavuştepe ile Erimena oğlu Rusa’nın kurduğu Toprakkale’deki yangının da Argişti oğlu Rusa’nın kentlerini yıkan olaylarla ilgili olduğu anlaşılır. Aras Havzası’nda Argişti oğlu Rusa’nın kurduğu Karmir Blur ile Bastam yanarak yıkılmıştır. Birebir formda I. Argişti vaktinde Aras Havzası’nda kurulan Erebuni ile Armavir Blur da yangınla son bulmuştur.
Van Gölü Havzası’ndaki köylerin de bu periyotta yangın geçirdiği ve terk edildiği söylenebilir. Delillerin daha besbelli korunduğu Yoncatepe Konağı’nda ve köy meskenlerinde kapıların örülü olması ve tümüyle yanması, depoların hububatla doluluğu ve fibula, İskit tipi ok ucu üzere MÖ 7. yüzyıla tarihlenen bulgular birebir periyottaki kentlerin terk edilişiyle alakalı olduğunu düşündürür. Van Gölü’nün kuzeyinde yer alan Giriktepe Konağı ise içindeki 44 kişi ile birlikte yakılmış ve yok olmuştur. Çok sayıda insanın bir ortada öldüğü tek Urartu yerleşmesi olması bakımından kıymetlidir.
Yoncatepe ve Giriktepe üzere krallık ile direkt bağı bulunan merkezler dışında köy üzere yerleşmelerin yıkılış periyodunda nasıl bir süreç yaşadığı arkeolojik bilgilerin eksikliği nedeniyle bilinmemektedir. Lakin Urartu Krallığı’nın karşılaştığı yıkım, bilhassa sarayların da içinde bulunduğu sitadeller ve etrafında yaşayan, krallığın direkt alakada olduğu kitleleri etkilemiş olmalıdır. Yalnızca hanedan üyesi ve krallık bürokrasisinde yer alan şahıslar ile krallık tarafından kentlere yerleştirilen farklı coğrafyalardan gelen kümelerin Urartu topraklarını terk ettiği söylenebilir. Merkezi yapının çökmesi, üretim bağları açısından direkt devletle bağlantılı olmayan köy ve kırsal yerleşmeleri daha az etkilemiştir. Olasılıkla hükümdarı kentlere uzak bölgelerde ve köylerde yaşayan beşerler, Urartu sonrasında da varlıklarını sürdürmeye devam etmişlerdir.
URARTU’NUN YIKILIŞ SÜRECİNE AİT SON TARİHLER
Urartu Krallığı’nın zayıflamasıyla birlikte devletin idaresi altında yaşayan aşiretler de krallığa pamuk ipliğiyle bağlı bir hale gelmiş olmalıydı. Olasılıkla savaşçı göçebe toplulukların, güçsüz kalan yahut terkedilen Urartu kentlerini yakıp yıkması, hanedanın ve hasebiyle merkezi otoritenin MÖ 7. yüzyıl ortalarında sonunu getirdi. Urartu hanedanının ortadan kalkmasıyla MÖ 9. yüzyıldan beri bölgede devam eden merkezi idare sistemi de son bulmuş oldu. Bu tarihten sonra uzun bir müddet bölgede güçlü bir siyasi otorite ortaya çıkmadı ve büyük kentler kurulmadı. Olasılıkla Urartu’yu oluşturan aşiretlerden kimileri bölgeden göç ettiler, kimileri da yüzyıllar öncesinde olduğu üzere tekrar dar alanlarda tesirli olan küçük oluşumlar halinde varlıklarını sürdürdüler. Bu aşiretlerin varlıkları tahminen de Babil yazıtlarına da yansıdı. Babil hükümdarı Nabopolassar’ın MÖ 609 yılına tarihlenen bir yazıtında Uraštu (Urartu)’dan kelam ettiği bilinir. Tevrat’ta MÖ 7. yüzyılda yaşamış Assur hükümdarı Sennaherib’in tahtı kaybedişinin anlatıldığı kısımda Urartu, rrt yani günümüzdeki okunuşla Ararat halinde geçer (Eski Ahid, 2.Kr.19: 37). Son olarak Babil hükümdarı Nabonidus’a ilişkin MÖ 6. yüzyılın ortalarına tarihlenen kronikte, Uraştu bölgesinden kelam edilir. Bununla kastedilen artık Urartu Krallığı değildir. Fakat hala bölgenin isminin Urartu’yu çağrıştıracak biçimde isimlendirilmesi, Urartu kültürünün yıkılıştan sonra da aşiretler tarafından, bölgede bir müddet de olsa devam ettirilmiş olabileceğini, en azından anısının yaşadığını düşünmemizi sağlar.
*Maltepe Üniversitesi, Mimari Onarım Programı